Асаблівасці дзіцячага эксперыментавання

Дзіцячае эксперыментаванне мае свае асаблівасці, якія адрозніваюць яго ад эксперыментавання школьнікаў і, тым больш, ад навукова-даследчай працы дарослых.

1. Дзіцячае эксперыментаванне свабодна ад абавязковасці. Мы не можам абавязаць дзіцяці ставіць досведы, як паступілі б з вучнем старэйшага класа або супрацоўнікам лабараторыі. Падчас любога эксперыменту ў дзіцяці павінна захоўвацца адчуванне ўнутранай свабоды.
2. Як і пры гульні, не варта жорстка рэгламентаваць працягласць вопыту. Калі дзіця працуе з захапленнем, не варта перарываць яго заняткі толькі таму, што скончыўся час, адведзены на эксперымент па плане. У той жа час, калі цікавасць да эксперыменту не паўстала ці хутка знікла, яго можна спыніць раней запланаванага тэрміну.
3. У працэсе дзіцячага эксперыментавання не варта жорстка прытрымлівацца загадзя вызначанага плана. Можна дазваляць дзецям вар'іраваць умовы вопыту па сваім меркаванні, калі гэта не адводзіць занадта далёка ад мэты занятка і не наносіць шкоды жывым арганізмам.
4. Дзеці не могуць працаваць, не размаўляючы. Многія псіхолагі, пачынаючы з Ж. Піяжэ, паказалі наступную заканамернасць: у той перыяд, калі ў працэсе станаўлення псіхікі дзіцяці наглядна-вобразнае мысленне пачынае замяняцца славесна-лагічным і калі пачынае фармавацца ўнутраная мова, дзеці праходзяць стадыю прагаворвання сваіх дзеянняў услых. Гэтая стадыя прыходзіцца як раз на старэйшы дашкольны ўзрост. Па гэтай прычыне дашкольнікам цяжка працаваць без галасавога суправаджэння. Яны думаюць менавіта ў такой форме.
5. Пры правядзенні прыродазнаўчых эксперыментаў трэба ўлічваць індывідуальныя адрозненні, існуючыя паміж дзецьмі. Дашкольныя ўстановы, у адрозненне ад школы, даюць шырокія магчымасці для рэалізацыі прынцыпу індывідуальнага падыходу да дзяцей.
6. Не варта празмерна захапляцца фіксаваннем вынікаў эксперыментаў.
7. Наступны важны момант, які неабходна ўлічваць, - гэта права дзіцяці на памылку. Немагчыма патрабаваць, каб дзіця заўсёды рабіла толькі правільныя дзеянні і заўсёды мела толькі правільную кропку бачання. Дашкольнікі, нават старэйшыя, толькі пачынаюць асвойваць вербальны (славесны) спосаб пазнання, таму часцяком указанні і тлумачэнні дарослых яны не ўспрымаюць.
8. Вельмі важна ўмець прымяніць адэкватныя спосабы ўцягвання дзяцей у працу. Выхавальніку ўвесь час даводзіцца вырашаць задачу, з якой не сутыкаюцца педагогі сярэдняй і вышэйшай школы: як зрабіць, каб дзецям, у якіх у сілу ўзроставых асаблівасцяў не сфармаваныя працоўныя навыкі, здавалася, што яны працуюць самастойна. Сістэма дашкольнага выхавання назапасіла шмат такіх прыёмаў. Прывядзём некаторыя з іх.

• Праца рукамі дзяцей. «Цяпер Леначка возьме палачку і пакладзе яе на паперу» - гаворачы так, выхавальнік бярэ палачку рукой Лены і кладзе яе ў патрэбнае месца.
• Драбленне адной працэдуры на некалькі дробных дзеянняў, даручаюць розным дзецям: «Алег, трымай расліну. Слава, падсыпай глебу з гэтага боку. Так... Так... Акуратней... Андрэй, падсып глебу з іншага боку... Малайцы, вы ўсе добра зрабілі».
• Сумесная праца выхавальніка і дзяцей «Я зараз прынясу глебу, а вы тым часам вымыйце збанкі і дастаньце з палічкі ўсё, што трэба для пасадкі аўса».
• Дапамога выхавальніка дзецям - «Святлана, табе дапамагчы? Давай я патрымаю расліну, а ты абрывай сухія лісты».
• Праца выхавальніка па ўказанні дзяцей: «Рабяты, што мне трэба зрабіць перш за ўсё? Узяць гаршчочак? Бяру. Потым? Добра, насыпаю глебу, як вы і сказалі. А цяпер? Правярайце, ці правільна я трымаю расліну. Што, Косця, яно хіліцца? (Выхавальнік наўмысна дапускае памылку, каб прыцягнуць увагу дзяцей да самага адказнага моманту.) Зараз паправім. Цяпер роўна? Тады можна насыпаць глебу да самага верху збанка».

Як свядома выкарыстоўваемы прыём выхавальнік часам дапускае недакладнасці ў працы, даючы тым самым дзецям магчымасць унесці выпраўленні. Сапраўды гэтак жа ён часам выконвае няслушныя рэкамендацыі дзяцей, даючы ім магчымасць заўважыць свае памылкі. Рэкамендаваныя прыёмы дазваляюць імітаваць уласцівы дзецям спосаб навучання шляхам спроб і памылак, а таксама адначасова падкрэсліць тыя нюансы эксперыментальных працэдур, якія часта выконваюцца няправільна. Гэтым прыёмам трэба карыстацца асцярожна, каб, з аднаго боку, не выклікаць у дзіцяці пачуцці крыўды; з іншага – каб не зафіксаваць у дзіцячай памяці памылковыя дзеянні.

9. Прадметам асаблівай увагі з'яўляецца захаванне правілаў бяспекі. Дашкольнікі ў сілу ўзроставых асаблівасцяў яшчэ не могуць сістэматычна сачыць за сваімі дзеяннямі і прадбачыць вынікі сваіх учынкаў. Захапляючыся працай, яны забываюць пра гэта, таму абавязак сачыць за выкананнем правілаў бяспекі цалкам ляжыць на педагогу.
10. Наступнай адметнай асаблівасцю дзіцячага эксперыментавання з'яўляецца спосаб увядзення дзіцяці ў цэласны педагагічны працэс.
11. Вельмі адказным з'яўляецца канчатковы этап эксперыменту - аналіз вынікаў і фармуляванне высноў. Спецыфіка дадзенага этапу заключаецца ў тым, што, нягледзячы на наяўную ў дзяцей патрэбу прамаўляць свае дзеянні, у дашкольнікаў слова яшчэ не стала сігналам сігналаў. Дзеці пакуль мысляць вобразамі, таму часцяком не могуць выказаць словамі тое, што, у агульным, разумеюць нядрэнна. Напрыклад, знаёмячыся з магнітам, яны хутка сцямяць, як выцягнуць сашчэпку са шклянкі з вадой, але, напэўна, будуць выпрабоўваць цяжкасці пры неабходнасці даць слоўнае апісанне адпаведных уласцівасцяў магніта.

Такім чынам, усе «славесныя» этапы эксперыменту - абгрунтаванне мэты, справаздачу пра ўбачанае, фармуляванне высноў - уяўляюць сабой катэгорыі, якія існуюць толькі для выхавальніка. Ён памятае пра іх, арыентуецца на іх у сваёй працы, але дзеці пра іх існаванне не падазраюць. Яны проста штосці робяць, аб чымсці расказваюць адзін аднаму і даросламу ў нязмушанай абстаноўцы, у штосці гуляюць.

12. Нельга падмяняць аналіз вынікаў эксперыментаў аналізам паводзін дзяцей і іх адносіны да працы. Гэта катэгарычна недапушчальна. Можна сказаць: «Коля заўсёды паліваў расліны, яны раслі добра. Толік амаль не паліваў, вось яны і высахлі», але ні з метадычных, ні з агульнапедагагічных пазіцый немагчыма заключыць: «Коля паліваў расліны - ён добры. Толя не паліваў - ён дрэнны». Нежаданне дзяцей эксперыментаваць абумоўлена рознымі прычынамі - дрэнным настроем, пагаршэннем самаадчування, няўменнем выканаць працу, няздольнасцю да засяроджвання, адсутнасцю цікавасці да дадзенага аб'екта, адсутнасцю ў характары схільнасці да эксперыментавання і многімі іншымі фактарамі. Ні ў адной з гэтых прычын нельга ўгледзець злоснага намеру дзіцяці, таму яго нельга ганіць за нежаданне эксперыментаваць, роўна як за здзяйсненне памылак або няўменне сфармуляваць высновы.

Метадычныя патрабаванні да падрыхтоўкі і правядзення эксперыментаў.

Выпадковыя назіранні і эксперыменты. Выпадковыя эксперыменты спецыяльнай падрыхтоўкі не патрабуюць. Яны праводзяцца экспромтам у той сітуацыі, якая склалася на той момант, калі дзеці ўбачылі нешта цікавае ў прыродзе, у «Кутку прыроды» або на ўчастку.

Планавыя назіранні і эксперыменты. Падрыхтоўка да правядзення запланаваных назіранняў і эксперыментаў пачынаецца з вызначэння педагогам бягучых дыдактычных задач. Затым выбіраецца аб'ект, адпаведны патрабаванням, выкладзеным вышэй. Выхавальнік знаёміцца з ім загадзя - і на практыцы, і па літаратуры. Адначасова ён асвойвае тэхніку эксперыментавання, калі тая яму незнаёмая.

Эксперыменты як адказ на дзіцячыя пытанні. Акрамя запланаваных і выпадковых эксперыментаў, існуюць эксперыменты, якія праводзяцца як адказ на пытанне дзіцяці. Да правядзення такіх досведаў прыцягваецца альбо тое дзіця, якое задало пытанне, альбо яго таварышы. Выслухаўшы пытанне, выхавальнік не адказвае на яго, а раіць дзіцяці самому ўсталяваць ісціну, правёўшы нескладанае назіранне: «А ты сам паглядзі, як павядзе сябе мурашка, калі ёй загарадзіць дарогу ў мурашнік».

Рашэнне эксперыментальных задач

Са старэйшымі дашкольнікамі можна пачынаць вырашаць эксперыментальныя задачы. Дадзены від дзейнасці ўяўляе сабой зародкі сапраўднага эксперыментавання. Напрыклад, збіраючы дзяцей на прагулку, выхавальнік папярэджвае: «На вуліцы холадна, добра зашпілі кажушкі і паліто. А як вы думаеце, калі на снегавіка надзець футра, яму таксама стане цяплей?» Выслухаўшы меркаванні дзяцей, прапануе: «Давайце праверым, які снегавік хутчэй растане: апрануты або распрануты?» Вярнуўшыся з прагулкі, дзеці прыносяць дзве снежкі; адну пакідаюць на талерцы адкрытай, другую заварочваюць у поліэтыленавы мяшэчак і зверху ахінаюць цёплай тканінай. Калі снег на талерцы падтае, раскрываюць «апранутага» снегавіка і пераконваюцца, што той захаваўся ў зыходным стане. Значыць, паліто само па сабе не грэе, яно проста захоўвае тое, што знаходзіцца пад ім, - і цяпло, і холад.

У старэйшай і падрыхтоўчай да школы групах можна праводзіць суцэльныя заняткі, прысвечаныя рашэннію эксперыментальных задач, а таксама арганізаваць конкурсы і спаборніцтвы «Хто лепш зробіць?», «Хто хутчэй дадумаўся?».